«Ζούμε σ’ ένα matrix…η ανατροπή είναι ζήτημα χρόνου». Μέρος 2ο.

Φίλτατε Γιώργο, σε συνέχεια του 4ου σχολίου της ανάρτησης της συνέντευξης του καθηγητή Μάνου Δανέζη, όπου είχα υποσχεθεί να επανακάμψω, μου προέκυψε η πιό κάτω συνέντευξη του καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και υπεύθυνου των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης κ. Στέφανου Τραχανά, που πιστεύω ότι συνάδει με την προτέρα θεματική.

Επειδή οι γνώσεις μου σ' αυτό το σύστημα είναι πενιχρές, σου στέλνω όλο το κείμενο και διαχειρίσου το κατά το δοκούν.

Μανόλης Πουλής

Στέφανος Τραχανάς: «Αιώνιες αλήθειες και ακλόνητες βεβαιότητες στην επιστήμη δεν υπάρχουν».

Συνέντευξη στον Γιώργο Καρουζάκη

Η πρόσφατη κυκλοφορία του νέου βιβλίου, Το φάντασμα της Όπερας. Η επιστήμη στον πολιτισμό μας (Εκδ. ΠΕΚ), του φυσικού Στέφανου Τραχανά ήταν η αφορμή για να συζητήσουμε μαζί του για τον ρόλο της επιστήμης στον πολιτισμό μας, τον αντιδογματισμό της επιστήμης, τους φυσικούς νόμους που δρουν κάτω από την επιφάνεια των πραγμάτων και για το θέατρο του δικού μας αισθητού κόσμου.

Η επιστήμη βρίσκεται στο επίκεντρο του βιβλίου σας το οποίο, όμως, χτίζεται πάνω σε μια αλληγορία βασισμένη στο πασίγνωστο μιούζικαλ, Το φάντασμα της όπερας. Πώς συνδέονται αυτοί οι δύο φαινομενικά ετερόκλητοι κόσμοι, ο κόσμος της επιστήμης και ο κόσμος της τέχνης;

«Δεν είναι και τόσο «ετερόκλητοι» όσο έχουμε μάθει να πιστεύουμε. Στην υψηλότερη εκδοχή της η θεμελιώδης επιστήμη – αυτή που καταπιάνεται με τα μεγάλα ερωτήματα για την προέλευση του κόσμου και της ζωής– μπορεί να είναι πηγή σπάνιας αισθητικής και διανοητικής απόλαυσης. «Η προσπάθεια να καταλάβουμε το σύμπαν –λέει κάπου ένας από τους πρωτεργάτες της σύγχρονης κοσμολογίας– είναι ένα από τα λίγα πράγματα που ανυψώνουν την ανθρώπινη ζωή πάνω από το επίπεδο της φάρσας, δίνοντάς της κάτι από τη χάρη της τραγωδίας».

Επιπλέον, η βαθιά κατανόηση της σύγχρονης φυσικής –ακριβώς επειδή η μαθηματική της διατύπωση είναι πολύ αφηρημένη– απαιτεί τη χρήση δυνατών εικόνων και μεταφορών που ενεργοποιούν όχι μόνο το λογικό αλλά και το συναισθηματικό μας ημισφαίριο. Ακόμα πιο αναγκαία είναι η χρήση τέτοιων «εργαλείων» – δανεισμένων βεβαίως από την περιοχή της τέχνης– αν θέλουμε να «αφηγηθούμε» την επιστήμη στους φοιτητές μας ή στο ευρύτερο μορφωμένο κοινό. Την αλληγορία του φαντάσματος της όπερας χρησιμοποίησα κι εγώ στο βιβλίο για το οποίο συζητάμε, ελπίζω με επιτυχία».

Αν θυμάμαι καλά, χρησιμοποιήσατε, πρώτη φορά, αυτή την αλληγορία στην ομιλία της ομάδας ΘΑΛΗΣ + ΦΙΛΟΙ για να περιγράψετε το ρόλο της αρχής της αβεβαιότητας στο σύμπαν. Έτσι δεν είναι;

«Έτσι ακριβώς. Και μάλιστα το (επεξεργασμένο) κείμενο εκείνης της ομιλίας είναι σήμερα το πρώτο από τα εννέα κεφάλαια του βιβλίου. Η αλληγορία είναι τούτη: Όπως στο κλασικό μυθιστόρημα του Γκαστόν Λερού –όπου ένας ιδιοφυής συνθέτης με παραμορφωμένο πρόσωπο, διευθύνει τις παραστάσεις από τα σκοτεινά υπόγεια της όπερας του Παρισιού– έτσι και στον φυσικό κόσμο η «μουσική» γράφεται στο υπόγειο. Στα έγκατα της ύλης. Γιατί εκεί είναι εγκατεστημένος ο μυστικός συνθέτης. Η αρχή της αβεβαιότητας. Εκείνος ο θεμελιώδης φυσικός νόμος που δρα στην πιο καθαρή μορφή του στο μικροσκοπικό επίπεδο. Κι από εκεί ρυθμίζει όλα όσα συμβαίνουν επί… σκηνής. Στο θέατρο του δικού μας αισθητού κόσμου. Η αλληγορία πάει όμως κι ένα βήμα πιο πέρα. Όπως και το φάντασμα του Γκαστόν Λερού, έτσι και το φάντασμα του… Χάιζενμπεργκ (αυτού που ανακάλυψε την αρχή της αβεβαιότητας) δεν έχει… αγγελικό πρόσωπο. Είναι ό,τι πιο ξένο προς τις εδραιωμένες αντιλήψεις μας για τον φυσικό κόσμο έχει χρειαστεί να διαχειριστούμε μέχρι τώρα. Η θεμελιώδης πιθανοκρατία την οποία εισάγει αυτή η αρχή –και στην οποία οφείλει το όνομά της– είναι τόσο ανοίκεια ώστε μεγάλοι φυσικοί, όπως ο Αϊνστάιν, αρνήθηκαν μέχρι τέλους να την αποδεχτούν. Η αρχή της αβεβαιότητας είναι λοιπόν πράγματι το φάντασμα της όπερας∙ το φάντασμα του κόσμου μας. Σ΄αυτήν οφείλουμε μέχρι και την ύπαρξή μας. Τη δυνατότητα του σύμπαντος να φτάσει ως την αυτογνωσία».

«Ζούμε σ’ ένα matrix…η ανατροπή είναι ζήτημα χρόνου». Μάνος Δανέζης

Επίκουρος καθηγητής Αστροφυσικής, στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Έχει δημοσιεύσει δεκάδες άρθρα στον Τύπο, εκατοντάδες επιστημονικές εργασίες, διαθέτει ένα πλούσιο συγγραφικό έργο βιβλίων Φυσικής, Αστροφυσικής Ιστορίας και Φιλοσοφίας των Θετικών Επιστημών αλλά και κοινωνικού ενδιαφέροντος. Τα τελευταία χρόνια οι ρηξικέλευθες απόψεις του γίνανε γνωστότερες από τις τηλεοπτικές σειρές «Το Σύμπαν που αγάπησα» και «Έτσι βλέπω τον κόσμο» στην ΕΤ3, όπου υπήρξε (μαζί με τον Δρ Ε. Θεοδοσίου) παρουσιαστής και επιστημονικός υπεύθυνος. Παρακολουθώντας τον, δεν ξέρω να σας πω αν είναι «ταπεινο-εκκεντρικός», «φευγάτος», ή και υπερ-ευφυής ως επιστήμονας αλλά σίγουρα βαδίζει στον δικό του ρυθμό, προσπαθώντας να μας αλλάξει τον τρόπο που βλέπουμε τον κόσμο. Ο λόγος για τον Μάνο Δανέζη. 

(Συνέντευξη: Μαριάνθη Πελεβάνη - Συνεντεύξεις - 04/05/2014)

Κύριε Δανέζη πιστεύετε ότι ο δυτικός κόσμος καταρρέει;

Σήμερα, όπως όλοι έχουμε αντιληφθεί, οι δυτικές κοινωνίες διέρχονται μια περίοδο δραματικά αυξανόμενης κρίσης, η οποία συν τω χρόνω αποσαθρώνει τις παγκόσμιες κοινωνικές δομές. Ως παράδειγμα αναφέρουμε τη διεθνή οικονομική κατάρρευση που βιώνουμε σήμερα. Όπως είναι φανερό η οικονομική κρίση δεν είναι το αίτιο, αλλά το αποτέλεσμα μιας ολοκληρωτικής κατάρρευσης αξιών και ιδεών. Πίσω από την καταρρέουσα οικονομική δομή, σε κοινωνικό και ηθικό επίπεδο, βρίσκεται ένας καταρρέον πολιτισμός και ομάδες ανθρώπων που την υπηρετούν. Χαρακτηριστικό φαινόμενο αυτής της κατάρρευσης είναι η εγκατάλειψη των αρχών της συλλογικότητας, της κοινωνικότητας και του κοινοτικού πνεύματος, δηλαδή των βασικών στοιχείων δόμησης του πολιτισμού μας.

Η συλλογικότητα έχει αντικατασταθεί από την ιδιώτευση, την υποκειμενικότητα, την ατομικότητα και τον εγωκεντρισμό. Με τον τρόπο αυτό η κοινωνία χάνει τη συνοχή της και αυτοδιαλύεται σε ένα σύνολο συγκρουόμενων ατόμων. Το εγώ αντικαθιστά το εμείς. Το είμαι αντικαθίσταται από το έχω. Με τον τρόπο αυτό ο δυτικός πολιτισμός από κοινωνικός, μετατρέπεται σε εξατομικευμένο, υστερόβουλο, ωφελιμιστικό και συν τω χρόνω φθείρεται, διαφθείρεται, και καταρρέει.

Δυστυχώς, η ιστορία διδάσκει ότι όλοι οι πολιτισμοί του παρελθόντος κατέρρευσαν, μέσα σε τραγικές ωδίνες, χωρίς οι διεφθαρμένες κοινωνικές δομές να το αντιλαμβάνονται και χωρίς να είναι έτοιμες να τους αντικαταστήσουν με κάτι καλύτερο

Την πολιτισμικά μεταβατική περίοδο που διανύουμε, ελπίδα και προσπάθειά μας πρέπει να είναι η δημιουργία όλων των αναγκαίων συνθηκών προκειμένου η ιστορία να μην επαναληφθεί και η πολιτισμική μετάβαση, η οποία είναι ήδη δρομολογημένη, να γίνει ομαλά χωρίς τις τραυματικές εμπειρίες άλλων ιστορικών περιόδων.